Hoe het Veiligheidsepistemisch Complex kabinetsbeleid stuurt

Een verweven netwerk van veiligheidsdiensten, denktanks en media legitimeert via “wetenschappelijke consensus” beleid, omzeilt democratische controle en leidt structureel tot inperking van vrijheden.

Foto: Demissionair premier Schoof (Ministerie van Buitenlandse Zaken CC BY-SA 4.0)

De totstandkoming van beleid op het gebied van veiligheid, terrorismebestrijding en maatschappelijke weerbaarheid lijkt op het eerste gezicht het resultaat van rationele besluitvorming, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en deskundig advies. Wie dieper kijkt, ziet volgens onafhankelijk Wob-onderzoeker Cees van den Bos echter een fundamenteel andere dynamiek. In zijn analyse op Substack beschrijft hij de opkomst van wat hij het Veiligheidsepistemisch Complex noemt: een verweven netwerk van inlichtingendiensten, academische instituten, denktanks, beleidsmakers en media, dat gezamenlijk de grenzen bepaalt van wat als probleem, oplossing en zelfs als “waarheid” geldt.

Centraal in deze analyse staat het idee dat kennis geen neutraal instrument is, maar een machtsmiddel. Wetenschappelijke rapporten en beleidsadviezen fungeren steeds vaker als legitimatie voor politieke keuzes die al in een vroeg stadium zijn vastgelegd. De academie levert daarbij niet zozeer onafhankelijke kritiek, maar biedt een wetenschappelijk schild waarachter beleidsmakers en veiligheidsdiensten hun mandaat kunnen uitbreiden.

De veiligheids-inlichtingen-kennisdriehoek

Dit systeem werkt via een vaste driehoeksverhouding, ontdekte Van den Bos. Inlichtingendiensten of verantwoordelijke ministeries initiëren of financieren onderzoek. Academische instituten en denktanks voeren dat onderzoek uit en presenteren hun bevindingen in rapporten en papers. Deze documenten vinden vervolgens hun weg naar de politieke arena, waar zij dienen als grondslag voor nieuw beleid of wetgeving. De uitkomst van deze cyclus is opvallend consistent: niet minder, maar meer bevoegdheden voor de uitvoerende macht en het veiligheidsapparaat.

Media spelen in dit proces een versterkende rol. Door specifieke experts regelmatig een podium te bieden en hun analyses te presenteren als “de wetenschap”, ontstaat een gevoel van urgentie en onvermijdelijkheid. Tegengeluiden blijven buiten beeld of worden geframed als ondeskundig, radicaal of gevaarlijk.

Epistemische gemeenschappen en de macht van kennis

De theoretische basis voor deze analyse vindt Van den Bos in het werk van de Amerikaanse politicoloog Peter M. Haas. Begin jaren negentig introduceerde Haas het concept van epistemische gemeenschappen: netwerken van experts die gedeelde normen, overtuigingen en criteria hanteren om complexe problemen te duiden. In situaties waarin beleidsmakers zelf onvoldoende kennis hebben, bieden deze gemeenschappen houvast door problemen te definiëren en oplossingsrichtingen aan te reiken.

Haas beschreef dit aanvankelijk als een functioneel mechanisme om internationale samenwerking mogelijk te maken. Van den Bos wijst echter op de keerzijde. Wanneer epistemische gemeenschappen uitgroeien tot gesloten netwerken waarin consensus heilig is, verandert expertise in een vorm van zachte macht. Wie bepaalt wat als valide kennis geldt, bepaalt ook welke beleidsopties überhaupt bespreekbaar zijn.

Het Overton-venster en consensuspolitiek

Deze kennisgestuurde machtsvorming hangt nauw samen met het zogenoemde Overton-venster: het spectrum van ideeën dat maatschappelijk acceptabel wordt geacht. Binnen het Veiligheidsepistemisch Complex fungeren academische publicaties en denktankrapporten als het kozijn van dit venster. Standpunten die daarbinnen vallen, gelden als redelijk en wetenschappelijk; alles daarbuiten wordt gemarginaliseerd.

Tijdens de coronacrisis werd dit mechanisme zichtbaar in slogans als “trust the science” en “trust the experts”. Kritiek werd niet inhoudelijk weerlegd, maar moreel gediskwalificeerd. Dit is geen incident, maar een structureel kenmerk van epistemische machtsvorming, die ook zichtbaar is in debatten over klimaat, extremisme en desinformatie, aldus Van den Bos.

Mission creep en technocratische macht

Een belangrijk gevolg van deze consensusstructuren is wat Van den Bos aanduidt als technocratische mission creep. Bevoegdheden breiden zich geleidelijk uit, vaak buiten het oorspronkelijke mandaat, telkens gelegitimeerd door nieuwe rapporten en dreigingsanalyses. Binnen epistemische gemeenschappen ontstaat een echokamer waarin afwijkende inzichten verdwijnen, terwijl kritiek van buitenaf wordt bestempeld als desinformatie of extremisme.

Dit mechanisme ondermijnt de klassieke rol van oppositie en parlementaire controle. Wanneer regering, kennisinstituten en veiligheidsdiensten samen optrekken, staat democratische tegenspraak vrijwel machteloos.

Het Nederlandse veiligheidsepistemische netwerk

In Nederland krijgt dit systeem concreet vorm in de nauwe verwevenheid tussen de NCTV, academische instellingen zoals het Institute of Security and Global Affairs (ISGA) van de Universiteit Leiden, en denktanks als het ICCT, Clingendael en HCSS. Deze organisaties delen niet alleen onderzoeksagenda’s, maar ook personeel. Dubbelrollen en draaideurconstructies zijn eerder regel dan uitzondering.

De NCTV neemt hierin een bijzondere positie in. Jarenlang opereerde de organisatie zonder duidelijke wettelijke grondslag of structureel toezicht, terwijl zij tijdens crises – zoals de coronapandemie – een centrale rol speelde in de nationale besluitvorming. Pas recent is deze positie formeel gelegitimeerd via nieuwe wetgeving. Dit roept fundamentele vragen op over checks and balances binnen de rechtsstaat, benadrukt Van den Bos.

Van academisch paper naar wetgeving

Zijn artikel laat zien hoe academische publicaties en denktankrapporten rechtstreeks doorwerken in beleid. Concepten als preventieve radicaliseringsaanpak, strategische communicatie, persoonsgerichte interventies en hybride dreigingen verschijnen eerst in wetenschappelijke context, worden vervolgens opgepikt door beleidsmakers en eindigen uiteindelijk in wetgeving en uitvoeringspraktijk. Steeds opnieuw leidt dit tot uitbreiding van surveillance, datadeling en bestuurlijke bevoegdheden.

Opvallend is dat structurele oorzaken van dreiging, zoals buitenlandse interventies, regime changes of grootschalige migratiestromen, zelden centraal staan. De focus ligt op beheersing en controle van symptomen, niet op het ter discussie stellen van bredere politieke keuzes.

Media en narratiefvorming

Media fungeren in dit proces als katalysator. Door experts zonder context over hun institutionele belangen te presenteren, versterken zij de indruk van objectieve consensus. Nieuwe begrippen, zoals “stochastisch terrorisme”, krijgen via kranten en talkshows officiële status en vormen de opmaat voor debat over nieuwe beperkingen van uitingsvrijheid.

Internationale inbedding

Het Veiligheidsepistemisch Complex is geen nationaal fenomeen. Via de EU, NAVO en VN zijn Nederlandse instituten ingebed in internationale netwerken van universiteiten, denktanks en veiligheidsdiensten. Beleidsmodellen worden internationaal gedeeld en lokaal geïmplementeerd, waardoor nationale democratische controle verder wordt verdund.

Een bedreiging voor wetenschap en democratie

Volgens Van den Bos vormt deze ontwikkeling een directe bedreiging voor zowel de open wetenschap als de democratische rechtsorde. Wetenschap verliest haar kritische functie wanneer consensus niet meer bevraagd mag worden. Democratie verliest haar betekenis wanneer beleid wordt gelegitimeerd door gesloten kennisnetwerken waar burgers geen invloed op hebben.

Zijn conclusie is scherp: wie wil terugkeren naar een soevereine bestuursvorm en een open debatcultuur, moet epistemische complexen analyseren op belangen, prikkels en machtsconcentraties. Transparantie, onafhankelijk toezicht en daadwerkelijke pluraliteit van wetenschappelijke inzichten zijn geen luxe, maar voorwaarden voor een functionerende democratie.

Huisarts Els van Veen vraagt mensen om dit opzienbarende artikel zoveel mogelijk te lezen en delen.